SIEDLCE W EPOCE NOWO¯YTNEJ
Epoka nowo¿ytna to w dziejach Siedlec czas charakterystyczny. Siedlce, bêd±ce w tym okresie miastem prywatnym, pozostawa³y w rêkach kolejnych rodów szlacheckich i magnackich. Ka¿dy z w³a¶cicieli przys³u¿y³ siê w ogromnym stopniu w rozkwit miasta, jego rozbudowê, rozwój ludno¶ciowy i kulturalny. Warto zatem przedstawiæ pokrótce zmiany, jakim ulega³o miasto zarz±dzane przez Siedleckich, Olêdzkich, Czartoryskich czy Ogiñskich.
Siedlce powsta³y na niezbyt wysokim, lesistym terenie. Obszar ten by³ odizolowany ze wszystkich stron granicami naturalnymi, w postaci lasów, mokrade³, bagien i stawów. W odleg³o¶ci 4 km na zachód p³ynê³a zabagniona rzeczka ¯ytnia, zwana pó¼niej Muchawk±, natomiast 6 km na pó³noc i pó³nocny-zachód bieg³a tak¿e silnie zabagniona rzeczka Liwiec. Po³udniow± granicê stanowi³ rozleg³y kompleks le¶ny, zwany T³u¶æcem, rozpo¶cieraj±cy siê na linii dzisiejszych miejscowo¶ci: Wi¶niew, Radomy¶l, Krzesk Stary i T³u¶ciec
[1]
.
W ¶redniowieczu ¶ciera³y siê na tym obszarze trzy odrêbne elementy plemienne. Teren miêdzy Liwcem, Nurcem, górn± Narwi± i Polesiem zamieszkiwa³a ludno¶æ etnicznie ruska lub rusko-mazowiecka. Od po³udnia nap³ywa³a ludno¶æ zwi±zana z plemieniem Lêdzian. Cz³onkowie tego plemienia, w poszukiwaniu dobrych gleb (gleby bielicowe) pod uprawê zajêli teren miêdzy Liwcem a Muchawk±, stanowili wiêc zal±¿ek pierwszych mieszkañców Siedlec
[2]
.
Pod wzglêdem administracyjnym teren ten nale¿a³ w XIV wieku do ziemi ³ukowskiej, wchodz±cej w sk³ad województwa sandomierskiego. Rzeczka ¯ytnia wyznacza³a granicê miêdzy ziemi± ³ukowsk± a ziemi± czersk± i liwsk±, natomiast Liwiec - granicê z Podlasiem, wchodz±cym w sk³ad Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego.
Na prze³omie XIV i XV w. trwa³o intensywne osadnictwo na tym terenie. W koñcu lat 20. XV wieku Jan Pruszyñski herbu Rawicz za³o¿y³ wie¶ Siedlce
[3]
. Nazwa wsi pochodzi od lasu zwanego Siedliska, co w jêzyku staropolskim oznacza osadkê lub wioseczkê. Zdrobnienie wskazuje, ¿e pocz±tkowo Siedlce sk³ada³y siê zaledwie z jednego lub kilku gospodarstw. Pierwsza historyczna wzmianka o istnieniu wsi Siedlce wystêpuje w dokumencie kardyna³a Zbigniewa Ole¶nickiego wystawionym w Krakowie 5 lutego 1448 r. W dokumencie tym kardyna³ wyznacza³ wysoko¶æ dziesiêciny dla plebana ³ukowskiego Miko³aja. Siedlce nale¿a³y pocz±tkowo do parafii ³ukowskiej. W 1471 r. mia³a miejsce erekcja parafii pruszyñskiej. Na terenie nowej parafii znalaz³y siê m.in. Siedlce, Golice, ¯abokliki, Stoczek, Grabianów, Ciepiele i Wielgorz.
W koñcu XV w. Siedlce przesz³y w rêce mo¿nego rodu Gniewoszów, spokrewnionego z Pruszyñskimi i pieczêtuj±cego siê herbem Rawicz. Gniewoszowie przybyli z Oleksowa w powiecie radomskim, gdzie znajdowa³o siê ich gniazdo rodowe. W latach 90. XV wieku Daniel Gniewosz zakupi³ od Jana Pruszyñskiego cztery wsie: Siedlce oraz Grabianów, ¯abokliki i Golice. Od nazwy wsi maj±cej najwiêksze znaczenie w nabytych dobrach Daniel Gniewosz przyj±³ nazwisko Siedlecki. Daniel Siedlecki wiód³ z s±siadami liczne spory o granice. Dla przyk³adu konflikt z w³a¶cicielem wsi Niwiski o brzeg rzeki ¯ytniej i staw rybny zakoñczony zosta³ ugod±, zatwierdzon± przez króla Aleksandra Jagielloñczyka dokumentem wystawionym w Kozirynku 24 pa¼dziernika 1503 r. oraz wpisanym do Metryki Koronnej i zatwierdzonym przez króla Zygmunta Starego 8 maja 1524 r.
[4]
Daniel Siedlecki ¿eni³ siê trzykrotnie. Jeden z jego synów - Stanis³aw Siedlecki, dziedzic Siedlce zas³yn±³ jako twórca parafii siedleckiej i przyczyni³ siê do lokacji miasta Siedlce. Stanis³aw Siedlecki otrzyma³ w spadku rodzinn± wie¶ Siedlce a tak¿e Golice, Grabianów i ¯abokliki. Prowadzona przez niego intensywna dzia³alno¶æ gospodarcza doprowadzi³a do rozkwitu odziedziczonej osady. W 1531 r. Siedlce by³y najwiêksz± wsi± w parafii pruszyñskiej, obejmowa³y 6 ³anów, podczas gdy wszystkie dobra Siedleckiego liczy³y razem 10 ? ³anu. Wie¶ Siedlce zosta³a przekszta³cona w zwart± ulicówkê. Za³o¿ono tu du¿y folwark, dzia³a³y równie¿ dwie ku¼nice i dwa m³yny. Siedlecki by³ cz³owiekiem zamo¿nym, g³êboko religijnym, mia³ mocn± pozycjê w rodzie Rawiczów
[5]
.
W 1530 r. Stanis³aw Siedlecki rozpocz±³ zabiegi zmierzaj±ce do utworzenia odrêbnej parafii siedleckiej. Có¿ sk³oni³o go ku tej decyzji? Otó¿ Siedlecki chcia³ umocniæ swój kompleks w³asno¶ciowy, ugruntowaæ pozycjê wsi Siedlce. Wa¿nym motywem by³a znaczna odleg³o¶æ z Siedlec do ko¶cio³a w Pruszynie (10 km), a tak¿e wylewy rzeczki Rudnik p³yn±cej pomiêdzy Siedlcami a Pruszynem, utrudniaj±ce komunikacjê na tym terenie. Droga do powstania parafii siedlceckiej by³a jak¿e d³uga i zawi³a. W celu przyspieszenia decyzji biskupa krakowskiego, 25 kwietnia 1530 r. Siedlecki wystawi³ dokument fundacyjny, w którym okre¶li³ wyposa¿enie przysz³ej parafii. Proboszcz otrzymywa³ trzy pola z ³±kami, tj. ponad 100 ha. Plebanowi zezwolono na po³ów ryb w rzece Liwiec i ¯ytnia, na darmowy wyr±b drzew z pañskich lasów i wolne korzystanie z m³yna. Utworzeniu parafii siedleckiej sprzeciwi³ siê pleban pruszyñski Stanis³aw Brzozowski oraz patronowie ko¶cio³a w Pruszynie: Jan, Daniel, Stanis³aw i Hieronim Pruszyñscy. W³a¶ciciel Siedlec nie da³ za wygran± i wybudowa³ drewniany ko¶ció³ pod wezwaniem ¶w. Stanis³awa Mêczennika. Po ukoñczeniu budowy ko¶cio³a, 8 kwietnia 1532 r. wystawi³ drugi dokument fundacyjny, potwierdzaj±cy wcze¶niejsze zapisy. W akcie tym wyznaczy³ tak¿e plac pod budowê plebanii dla proboszcza, wikarych i s³u¿by ko¶cielnej oraz przekaza³ parafii naczynia liturgiczne. Wysi³ki Siedleckiego poskutkowa³y. Powo³ana przez biskupa komisja, z³o¿ona z rektora ko¶cio³a w Trzebieszowie - Adama oraz opata klasztoru benedyktyñskiego w Sieciechowie - Macieja opowiedzia³a siê za konieczno¶ci± powo³ania parafii w Siedlcach. W koñcu po dwóch latach starañ - 22 listopada 1532 r., biskup krakowski Piotr Tomicki wystawi³ dokument erekcyjny, powo³uj±cy parafiê siedleck± W sk³ad parafii wesz³o sze¶æ wsi: Siedlce, Golice, Grabianów, Ujrzanów, ¯abokliki, Wólka ¯aboklicka oraz dwie ku¼nice po³o¿one nad Liwcem i ¯ytni±. ¦wiêtopietrze z tych wsi mia³ nadal op³acaæ pleban Pruszyñski. Proboszcz siedlecki musia³ z kolei p³aciæ proboszczowi pruszyñskiemu 60 groszy rocznie jako odszkodowanie za odst±pienie wymienionych osad na rzecz parafii siedleckiej. Fundator oraz jego nastêpcy otrzymali prawo patronatu nad parafi± ¶w. Stanis³awa. Proboszczem zosta³ wybrany Miko³aj Kruzowski
[6]
.
Utworzenie parafii w Siedlcach niew±tpliwie umocni³o pozycjê Siedlec w stosunku do innych wsi regionu. Stanis³aw Siedlecki nie poprzesta³ na dotychczasowych osi±gniêciach. W dalszym ci±gu prowadzi³ intensywn± dzia³alno¶æ osadniczo-gospodarcz±. Ju¿ w 1530 r. ulokowa³ na prawie niemieckim wie¶ Ujrzanów w odleg³o¶ci 4 km na po³udniowy-wschód od Siedlec, nastêpnie w 1532 r. wie¶ Topór i w 1533 r. Strza³ê oraz Zarzecze (Purzec), £agodne oraz Bia³ki. Po³o¿enie Siedlec na przeciêciu wa¿nych szlaków komunikacyjnych, tj. traktatu Litewskiego (z Warszawy przez Siedlce, Mordy, £osice do Brze¶cia) i traktatu Podlaskiego (z Wêgrowa przez Chodów, Strza³ê, Siedlce, Grabianów do £ukowa), przyczynia³o siê do ich coraz bardziej intensywnego rozwoju. W tak dogodnej sytuacji Stanis³aw Siedlecki rozpocz±³ starania o lokacjê miasta
[7]
.
Powstanie i rozkwit Siedlec w rêkach Siedleckich i Olêdzkich
15 stycznia 1547 r. król Zygmunt Stary wyda³ przywilej zezwalaj±cy na lokowanie miasta na prawie magdeburskim na czê¶ci gruntów wsi Siedlce, tzw. Nova Siedlcza. Siedlce zosta³y podzielone na dwie czê¶ci: czê¶æ wschodnia tzw. Stara Wie¶ lub Starowie¶ i czê¶æ zachodnia - miasto Nowe Siedlce okre¶lane mianem Siedlce. Stara Wie¶ stanowi³a przedmie¶cie Siedlec, jej mieszkañcy byli traktowani na równi z obywatelami miasta i stanowili podstawê rekrutacyjn± siedleckiego mieszczañstwa. Wed³ug rejestru poborowego z 1552 r. Stara Wie¶ liczy³a 49 ma³ych gospodarstw (ka¿de oko³o ¥ ³anu), 44 osadników i 5 kmieci na gruntach plebana.
Mieszkañcy podlegali w³adzy wójta, który w istotnych sprawach móg³ konsultowaæ siê z w³a¶cicielem miasta. W³adzê s±downicz± sprawowa³a miejska ³awa s±dowa. Przywilej lokacyjny zwalnia³ mieszkañców Siedlec od ciê¿arów prawa ksi±¿êcego, podatków i powinno¶ci publicznych na okres o¶miu lat. Mieli jedynie obowi±zek op³acania czopowego, tj. podatku od napojów alkoholowych. Przywilej lokacyjny uprawnia³ ponadto do organizowania targów tygodniowych we wtorki oraz trzech jarmarków w roku, tj. w drug± niedzielê Wielkiego Postu, na ¶w. Floriana (4 maja), na ¦ciêcie ¶w. Jana (29 sierpnia). Jarmarki i targi odbywa³y siê na rynku, usytuowanym w centrum miasta, gdzie zamieszkiwali kupcy i zamo¿niejsi rzemie¶lnicy
[8]
.
Stanis³aw Siedlecki czerpa³ niema³e zyski z gospodarki folwarcznej, na szerok± skalê handlowa³ zbo¿em. W 1561 r. sp³awi³ do Gdañska 12 ³asztów ¿yta (720 korców), natomiast w 1575 r. wdowa po Siedleckim Agnieszka wys³a³a a¿ 28 ³asztów ¿yta. Po ¶mierci Siedleckiego w 1575 r. dobrami zarz±dza³a samodzielnie jego ¿ona Agnieszka. Oprócz specjalizacji w przetwórstwie i handlu zbo¿owym, w mie¶cie rozwija³o siê rzemios³o, zw³aszcza ¶lusarstwo, kowalstwo, szewstwo, tkactwo i ku¶nierstwo. Wojny Rzeczypospolitej z Rosj± prowadzone przez Zygmunta Augusta (wojna pó³nocna 1561-1570) i Stefana Batorego (wyprawy z lat 1579-1581) wyeksponowa³y znaczenie Podlasia i podnios³y w pewnym stopniu rangê Siedlec jako punktu zaopatrzeniowego i komunikacyjnego na zapleczu frontu. Wyra¼nie zwiêkszy³ siê zbyt na towary szewców i tkaczy oraz zapotrzebowanie na pracê kowali, mieczników i ¶lusarzy. W tym okresie w mie¶cie zajmuj±cym obszar 15 w³ók (ok. 250 ha) zamieszkiwa³o ponad 570 osób. Pojawi³a siê instytucja Rady Miejskiej i burmistrza. Rada z burmistrzem administrowa³a miastem, zarz±dza³a gospodark±, posiada³a uprawnienia s±downicze i reprezentowa³a miasto na zewn±trz. Stara Wie¶ z kolei obejmowa³a 12 w³ók (przesz³o 200 ha) i liczy³a ponad 300 mieszkañców. Dzia³a³y tutaj trzy ko³a m³yñskie i folusz produkuj±cy sukno
[9]
.
Wybudowany w 1532 r. ko¶ció³ parafialny pe³ni³ powa¿n± rolê duszpastersk± i wychowawcz±. Powo³ano szpital pod wezwaniem ¶w. Ducha, pe³ni±cy funkcjê przytu³ku dla starców. Przy szpitalu zorganizowano szkó³kê parafialn± i ko¶ció³ek p.w. ¶w. Marii Magdaleny. Finanse szpitala nadzorowa³ proboszcz parafii siedleckiej. ¯ycie mieszczan by³o nierozerwalnie zwi±zane z ko¶cio³em, brali oni udzia³ w uroczysto¶ciach i nabo¿eñstwach. Przy ko¶ciele dzia³a³y bractwa religijne, m.in. ¶w. Anny, ¶w. Trójcy i Bractwo Ró¿añcowe
[10]
.
W latach 90. XVI wieku miasto i wszystkie dobra siedleckie przesz³y w rêce nieznanej z imienia córki Stanis³awa i Agnieszki Siedleckich, która wysz³a za m±¿ za podczaszego lubelskiego Feliksa Kolbrzyñskiego. Kolbrzyñscy gospodarowali w dobrach siedleckich do 1621 r. Za³o¿yli na gruntach plebañskich tzw. Ruskie Miasto, zamieszkiwane, jak sama nawa wskazuje, przez ludno¶æ rusk±. Mieszkañcy Ruskiego Miasta zajmowali siê w g³ównej mierze produkcj± s³odu piwnego. Nast±pi³ rozwój miasta, a liczba mieszkañców wzros³a do 1000 osób, w tym ok. 160 by³o pochodzenia ruskiego. Wed³ug rejestru poborowego z 1620 r. w mie¶cie zamieszkiwa³o 17 piekarzy, 10 szewców, 8 rze¼ników, 3 ku¶nierzy, 2 kowali, 2 tkaczy, ¶lusarz, garncarz i 4 przekupki, a tak¿e 2 krawców, prasol (przekupieñ soli) i sitarz. Wyra¼nie obni¿y³o siê zaludnienie Starej Wsi - do ok. 220 osób.
18 stycznia 1621 r. zmar³ Feliks Kolbrzyñski. Siedlce wraz z okolicznymi wioskami naby³ Adam Olêdzki herbu Rawicz. Dobra siedleckie pozosta³y w rêkach rodu, który pieczêtowa³ siê jednak tym samym herbem co Pruszyñscy i Siedleccy. Adam Olêdzki by³ synem Krzysztofa Olêdzkiego z Pietkowa, w³a¶ciciela wsi Skwierczyn, Sucho¿ebry, Kobylany, Pilawa, Dzierzby, Granne, a od lat 80. XVI wieku tak¿e Chodowa, le¿±cego za Liwcem, naprzeciwko Strza³y. Olêdzki otrzyma³ w spadku Sucho¿ebry, Chodów, Skwierczyn i Drohów. W 1591 r. pe³ni³ funkcje poborcy podatkowego, w 1593 r. zosta³ wojskim mielnickim, w 1603 r. sêdzi± drohickim, a w 1621 r. starost± drohickim. Przejêcie Siedlec przez Drohiczanina by³o widocznym przejawem zacie¶niania siê zwi±zków Podlasia z pó³nocn± czê¶ci± ziemi ³ukowskiej, na której górowa³y Siedlce
[11]
.
Olêdzki pozostawi³ trzech dziedziców: Krzysztofa, Tomasza i Wojciecha. Oko³o 1635 r. maj±tek Olêdzkiego zosta³ rozdzielony, a Siedlce wraz dobrami siedleckimi otrzyma³ Tomasz Olêdzki. Sylwetka nowego w³a¶ciciela warta jest odnotowania. Tomasz Olêdzki uczy³ siê w kolegium jezuickim w Pu³tusku, s³u¿y³ w wojsku i by³ dworzaninem króla Zygmunta II. Bra³ udzia³ w wojnie kozackiej w 1630 r. i moskiewskiej w latach 1632-1634. Odznacza³ siê bitno¶ci± i wielk± si³± fizyczn± i z tego powodu nazywano go postrachem Kozaków. Porzuci³ jednak karierê wojskow± i po¶wiêci³ siê ¿yciu rodzinnemu. W 1637 r. o¿eni³ siê z Ann± Grzybowsk±, kasztelank± lubelsk±. W tym samym roku zosta³ mianowany chor±¿ym drohickim, urz±d ten pe³ni³ do 1650 r. Po ¶mierci Anny o¿eni³ siê powtórnie w 1640 r. z pani± Wodyñsk±. Ma³¿eñstwo by³o nieudane, a Wodyñska zamieszka³a w dworku w Strzale
[12]
.
W pierwszej po³owie XVII wieku w Siedlcach zacz±³ rozwijaæ siê handel i rzemios³o. Na jarmarki przybywali kupcy ¿ydowscy i chrze¶cijañscy. Rzemie¶lnicy mieli zapewniony zbyt na rynku lokalnym i ogólnokrajowym dziêki dogodnemu po³o¿eniu przy drodze miêdzy Warszaw± a Brze¶ciem. Dziedzic dba³ o swoje posiad³o¶ci. Odnowiono prawa mieszczan siedleckich nadane przez poprzednich w³a¶cicieli, dotycz±ce gruntów, placów i domów. W 1635 r. Olêdzki wystara³ siê u króla W³adys³awa IV o dokument potwierdzaj±cy przywileje nadane miastu przez ostatnich Jagiellonów, a zniszczone podczas licznych po¿arów drewnianej zabudowy Siedlec. Akt W³adys³awa IV po¶wiadcza³ prawa i obowi±zki rzemie¶lników siedleckich, a w szczególno¶ci cechu ku¶nierzy. Dokument okre¶la³ warunki uzyskania mistrzostwa, sposoby karania nieuczciwych rzemie¶lników i obowi±zki uczniów. Wszelkie spory mia³ za³atwiaæ starszy cechu. Ku¶nierze byli zobowi±zani do uczestniczenia w nabo¿eñstwach za zmar³ych cz³onków cechu. Kupcom i kramarzom zezwolono sprzedawaæ skóry futerkowe jedynie podczas jarmarku i po wp³aceniu na rzecz siedleckiego cechu ku¶nierzy po 6 groszy od skóry. Je¶li kupiec chcia³ wywie¼æ niesprzedany towar do innej miejscowo¶ci musia³ wp³aciæ na rzecz cechu po 1 groszu od ka¿dej skóry. Przywilej zapewnia³ siedleckiemu cechowi prawo pierwokupu skór przed kupcami i zezwala³ wykonywaæ zawód ku¶nierza tylko cz³onkom cechu
[13]
.
Spokojny rozwój miasteczka szlacheckiego zosta³ zak³ócony przez ogólnokrajowe wydarzenia po³owy XVII wieku: powstanie Chmielnickiego, najazd Szwedów i wojna z Rosj±. Najazd Kozaków na Siedlce w 1648 r. przyniós³ niema³e straty mieszczanom siedleckim. Wojna polsko-szwedzka w latach 1655-1660 zahamowa³a rozwój miasta. Jesieni± 1655 r. w okolicach Siedlec dzia³a³ oddzia³ kozacko-rosyjski. 21 lutego 1656 r. w pobli¿u Siedlec w Liwie znalaz³y siê posi³ki szwedzkie dla Bogus³awa Radziwi³³a dowodzone przez pu³kownika Berensa. Prawdopodobnie wojska zakwaterowa³y siê nie tylko w Liwie, ale te¿ w Siedlcach i okolicznych wsiach. Niewykluczone, ¿e wojska szwedzkie znalaz³y siê w Siedlcach równie¿ wiosn± 1656 r., kiedy Karol Gustaw za³ozy³ na Mazowszu, Podlasiu i Lubelszczy¼nie oddzia³y pacyfikacyjne, które uniemo¿liwia³y przemarsz wojsk Paw³a Sapiehy z pó³nocnego-wschodu. Siedlce prze¿ywa³y ciê¿kie chwile wiosn± 1657 r. W koñcu kwietnia tego roku Karol Gustaw z g³ównymi si³ami i sojusznikiem siedmiogrodzkim Jerzym Rakoczym dotar³ do Wêgrowa. Wojska opanowa³y nastêpnie Brze¶æ. Na wie¶æ o wypowiedzeniu Szwecji wojny przez Daniê Karol Gustaw wycofa³ siê pod koniec maja przez Krzemieñ do Wêgrowa. W ¶lad za nim pod±¿y³ Rakoczy, zatrzymuj±c siê w Siedlcach. Miasto nie uniknê³o grabie¿y i g³odu. Wojska Rakoczego odznacza³y siê bezwzglêdno¶ci±, dokonywa³y rabunków i mordowa³y okoliczn± szlachtê. W 1660 r. na Podlasiu stacjonowa³y wojska polskie, które podê³y kontrofensywê przeciwko Rosji. Wojska dowodzone przez Czarnieckiego mia³y ulokowaæ siê, zgodnie z poleceniem króla Jana Kazimierza, w dobrach szlacheckich. S³u¿±cemu w oddzia³ach Czarnieckiego Janowi Chryzostomowi Paskowi przydzielono na miejsce postoju Siedlce i trzy okoliczne parafie. Drobna szlachta z okolic Pruszyna, Zbuczyna przyjê³a ¿o³nierzy go¶cinnie. Pasek zatrzyma³ siê w dworku ¿ony Olêdzkiego kasztelanowej Wodyñskiej w Strzale.
Miasto wymaga³o odbudowy. Ju¿ ok. 1660 r. Olêdzcy wznie¶li nowy dwór szlachecki. Dwór by³ du¿y, drewniany, pokryty gontem, piêtrowy i posiada³ ganek na kolumnach, na piêtrze by³y dwa pomieszczenia mieszkalne, a na parterze 6 pokoi, 2 sienie i kuchnia. Po jego pó³nocnej i wschodniej stronie utworzono "park w³oski" z drzewami dzikich pomarañczy, orzecha w³oskiego, ¶wierków, moreli, ró¿ (.) Jedna z alei bieg³a a¿ do furty ko¶cio³a. W czê¶ci zachodniej rozmieszczono pomieszczenia gospodarcze: kuchniê, wozowniê i spi¿arniê oraz zabudowania folwarczne
[14]
. W tym czasie w dworze siedleckim mieszka³a jedyna córka Olêdzkich - Joanna. Tomasz Olêdzki rezydowa³ natomiast w dworze w Chodowie, od 1650 r. do koñca ¿ycia sprawowa³ urz±d kasztelana zakroczymskiego. Zmar³ w 1678 r. w Siedlcach, na dworze córki Joanny i zosta³ pochowany w ko¶ciele ¶w. Stanis³awa
[15]
.
Siedlce rezydencj± magnack± Czartoryskich i Ogiñskich
Joanna Olêdzka by³a jedyn± dziedziczk± dóbr siedleckich. W 1658 r. wysz³a za m±¿ za podkomorzego p³ockiego i starostê nowokorczyñskiego Jakuba Krasiñskiego herbu ¦lepowron. Po jego ¶mierci w 1660 r. zosta³a ¿on± starosty radziejowskiego Stanis³awa Ole¶nickiego herbu Dêbno. Owdowia³a powtórnie, a w 1668 r. po¶lubi³a wojewodê wo³yñskiego, ksiêcia na Klewaniu i ¯ukowie Micha³a Jerzego Czartoryskiego, w³a¶ciciela dóbr Daniszewo, Niemce i Jakubowice. Joanna nie mia³a dzieci z dwóch pierwszych ma³¿eñstw, z trzeciego urodzi³a syna Kazimierza Czartoryskiego, notabene dziadka przysz³ego króla Stanis³awa Augusta Poniatowskiego
[16]
.
Siedlce sta³y siê siedzib± magnack± i ksi±¿êc±. W 1668 r. miasto otrzyma³o nowy herb - Pogoñ litewsk±, rodowy herb Czartoryskich. Herb ten przedstawia siê nastêpuj±co: w polu czerwonym M±¿ zbrojny w szyszaku, z krzywym pa³aszem nad g³ow± wzniesionym do ciêcia w stronê praw±, przy barku lewej rêki tarczê z wyobra¿eniem Krzy¿a z³otego dwie poprzecznice maj±cego przypiêt± nosz±cy, na koniu bia³ym osiod³anym przybranym w czaprak czerwony, obwis³y, z troista z³ot± frêdzl± siedz±cy, pêdzi w stronê praw±
[17]
.
Czartoryski zamieszkiwa³ w dworze ma³¿onki, sk±d móg³ szybko dotrzeæ do sto³ecznej Warszawy, gdzie czêsto przebywaæ w zwi±zku z prowadzon± dzia³alno¶ci± polityczn±. Micha³ i Joanna Czartoryscy zadbali o ponowny rozkwit miasta, które jak wiadomo podupad³o w wyniku wojen, a liczba mieszkañców zmniejszy³a siê do 300 osób.
20 sierpnia 1672 r. Czartoryscy wydali przywilej potwierdzaj±cy nadane wcze¶niej miastu prawa. Aby poprawiæ stan materialny mieszczan, zwolniono ich na sze¶æ lat od powinno¶ci dworskich, podatków i innych op³at. Ze wzglêdu na czêste po¿ary, zakazano ciasnej zabudowy w mie¶cie, stawiania dwóch posesji na jednym placu, pokrywania budynków s³om±, nakazano natomiast krycie budynków gontami. Nakazano przeniesienie za miasto zabudowañ gospodarczych. W tym celu nadano mieszczanom grunt dworski za miastem. Zaczê³a w ten sposób formowaæ siê po³udniowa, gospodarcza dzielnica miasta. Na zwolnionym terenie Czartoryscy wybudowali drewniany dwór.
Umiejêtne zarz±dzanie dobrami siedleckimi przez Czartoryskich przyczyni³o siê do umocnienia pozycji Siedlec. Du¿y wp³yw na pomy¶lny rozwój mia³o po³o¿nie miasta na popularnym w tym okresie trakcie z Warszawy do Brze¶cia Litewskiego. W 1678 r. sejm wyda³ w³a¶cicielom Siedlec zezwolenie na za³o¿enie komory celnej w Strzale i pobieranie mostowego (po groszu od konia i sztuki byd³a prowadzonego na targi i jarmarki). W zamian za to zarz±dcy miasta obiecali naprawê dróg i mostów
[18]
. Nadal utrzymywano szpital, pe³ni±cy w dalszym ci±gu funkcjê przytu³ku dla starców i ubogich. Zamieszkiwali tam ubodzy zwani dziadami szpitalnymi.
W 1674 r. urodzi³ siê Kazimierz Czartoryski (1674-1741), przysz³y sukcesor Micha³a Jerzego i Joanny Czartoryskich po ¶mierci Micha³a Jerzego Czartoryskiego w 1692 roku. Ksi±¿ê Kazimierz o¿eni³ siê w 1693 r. z Izabel± Morsztynówn±, córk± podskarbiego i poety Andrzeja Morsztyna i damy dworu królowej Marii Ludwiki, Katarzyny Gordon.
Ksi±¿ê Kazimierz, podobnie jak uprzednio ojciec, zajmowa³ siê polityk±. By³ za³o¿ycielem Familii - stronnictwa dworskiego. Niema³y wp³yw na dzia³alno¶æ polityczn± swego mê¿a mia³a ksiê¿na Izabela. Z jej inspiracji powsta³ w Siedlcach jeden z pierwszych w Polsce salonów polityczno-intelektualnych i kulturalnych, w którym kobiety i mê¿czy¼ni mogli braæ udzia³ w dyskusjach. Salon ksiê¿nej Izabeli zyska³ na znaczeniu szczególnie w okresie dzia³alno¶ci jej synów i ziêcia
[19]
.
W 1693 r. w mie¶cie wybuch³ ogromny po¿ar, który spowodowa³ ogromne zniszczenia. Czartoryski okaza³ siê dobrym gospodarzem. Nie tylko odbudowa³ miasto, zmieniaj±c uk³ad przestrzenny, lecz równie¿ nada³ mieszkañcom wiele przywilejów. Wytyczono na nowo rynek o kszta³cie wyd³u¿onego prostok±ta. W zachodniej czê¶ci rynku Kazimierz Czartoryski wybudowa³ na w³asny koszt piêæ murowanych jednopiêtrowych domów zajezdnych. W rynku mia³y byæ stawiane wy³±cznie domy du¿e, reprezentatywne. W centrum rynku Czartoryski wzniós³ w latach 1697-1698 drewniany, pokryty gontami ratusz. Wed³ug inwentarza, który powsta³ z polecenia ksiêcia Kazimierza w ratuszu znajdowa³y siê trzy izby: s±dowa, go¶cinna i gospodarcza. Ratusz pe³ni³ funkcjê siedziby w³adz miejskich i centrum handlowego Od zachodu prowadzi³a brama, przy rynku sta³o dziesiêæ kramów. W pó³nocno-wschodnim naro¿niku rynku powsta³ nowy drewniany dwór o kszta³cie d³ugiej oficyny (w architekturze - tzw. wójtowizna).
Kazimierz Czartoryski zaj±³ siê newralgiczn± spraw±, mianowicie odnowieniem przywilejów i nadañ miejskich, które spali³y siê podczas po¿aru. W dniu 1 sierpnia 1693 r. ksi±¿ê wyda³ akt odnawiaj±cy przywileje rodziców z 20 sierpnia 1672 r. Dokument zwalnia³ mieszczan od wszelkich powinno¶ci dworskich (m.in. od czynszów, osepu jarego i ozimego, podwód), za wyj±tkiem obowi±zku dostarczania furmanek na dowóz zbo¿a z folwarków pañskich do Wasilewa oraz odpracowywania dni ¿niwnych (dwa lub cztery dni), zezwala³ na wolny wyr±b w lasach. Ponadto przywilej nadawa³ mieszczanom prawo propinacji gorza³ki, okre¶li³ wysoko¶æ op³at za warzenie piwa i palenie gorza³ki na rzecz w³a¶ciciela, odpowiednio 6 z³ i 30 z³. Siedlczanom zakazano zak³adania browarów i winiarni przy domach mieszkalnych, wyznaczono w tym celu miejsca na obrze¿ach miasta. Z uwagi na to, i¿ podczas po¿aru uleg³y zniszczeniu wszystkie akta miejskie, zapisy dziedziczne, akta zastawne gruntów i ogrodów miejskich, Czartoryski zarz±dzi³, aby ka¿dy mieszczanin dokona³ powtórnego zapisu w ksiêgach wójtowskich miejskich na podstawie zeznañ ¶wiadków. Zleci³ przeprowadzenie pomiaru gruntów, sporz±dzenie inwentarza i mapy terytorium lokacyjnego Siedlec. Chcia³ w ten sposób unikn±æ w przysz³o¶ci konfliktów granicznych miêdzy mieszkañcami. Dokumenty te stanowi³y ponadto podstawê do pobierania od mieszczan czynszów, pog³ównego i innych op³at miejskich
[20]
.
Miasto pod panowaniem Kazimierza i Izabeli Czartoryskich wyros³o na dynamicznie rozwijaj±cy siê o¶rodek. Odbywa³y siê tutaj liczne targi i jarmarki. W po³udniowej dzielnicy miasta powsta³y dwa browary, ulokowano tam warsztaty rzemie¶lników: m³yny, folusz i ku¼niê. Po³udniowo-zachodni± czê¶æ miasta zajmowa³ folwark, na którym pracowa³a s³u¿ba folwarczna oraz odrabiaj±cy pañszczyznê mieszczanie siedleccy i ch³opi ze Starej Wsi. Zbo¿e transportowano na wozach drog± drohiczyñsk± do Wasilewa nad Bugiem i dalej sp³awiano rzek± Bug. Wraz z tym rozojem znacznie podnios³y siê dochody w³a¶ciciela dóbr siedleckich. Prócz powinno¶ci mieszczan zatwierdzonych w przywileju z sierpnia 1693 r. dwór otrzymywa³ gêsi od mieszczan z tzw. ³±k mêciñskich, czynsz w wysoko¶ci 12 z³ od kramarzy pod ratuszem oraz roczny czynsz w wysoko¶ci 2-6 z³ od ludno¶ci ¿ydowskiej. Poza tym mieszczanie siedleccy byli zobligowani do jednodniowego szarwarku przy grobli ¯ytnieñskiej (w pobli¿u wsi ¯ytnia) i Igañskiej (naprzeciwko wsi Stare Iganie), a poddani dóbr siedleckich do szarwarku przy grobli Wo³ynieckiej (w pobli¿u wsi Wo³yñce). W³a¶ciciele miasta zamieniali stopniowo ¶wiadczenia mieszczañskie w naturze na czynsz pieniê¿ny. W 1727 r. Kazimierz Czartoryski zamieni³ obowi±zek dostarczania furmanek na dowóz zbo¿a z folwarków pañskich na op³atê w wysoko¶ci 1240 z³ rocznie, a obowi±zek pañszczyzny w okresie ¿niw na op³atê 430 z³ 15 gr. Od 1730 r. katolicy uiszczali czynsz wynosz±cy 3-19 groszy, a ¯ydzi 10-20 z³. Nowych mieszkañców Siedlec zwalniano na trzy lata od danin, czynszów, podatków, szarwarków i podwód. Po tym okresie dysponowali ju¿ takimi samymi prawami i obowi±zkami, co pozostali obywatele miasta
[21]
.
Prze³om XVII i XVIII wieku - okres wojen, przemarszów wojsk i zwi±zanych z tym rabunków i spustoszeñ kolejny raz wp³yn±³ na sytuacjê materialn± mieszkañców Siedlec. Podczas wojny pó³nocnej (1700-1721) Szwedzi opanowali znaczn± czê¶æ ziem polskich. W lutym 1703 r. konfederacja warszawska zdetronizowa³a króla Augusta II Sasa, którego zwolennikiem by³ Kazimierz Czartoryski. Królewskie oddzia³y wojskowe zosta³y skupione na linii Wieprza, nastêpnie podesz³y w kierunku Warszawy, ale 10-11 czerwca 1703 r. musia³y zawróciæ do Siedlec. W obozie siedleckim nad rzek± ¯ytni± stacjonowa³o do po³owy lipca oko³o 6 tys. wojska litewskiego i 3 tys. wojska koronnego pod dowództwem hetmana wielkiego koronnego Hieronima Lubomirskiego, hetmana polnego Adama Sieniawskiego i litewskiego Ludwika Pocieja. W tym samym roku na dworze Czartoryskich w Siedlcach odby³a siê narada wojenna Augusta II z hetmanami wielkim koronnym i litewskim, podczas której debatowano nad sytuacj± wojskow± pañstwa. Zaraza, która dotar³a do Siedlec w 1710 roku doprowadzi³a do zdziesi±tkowania liczby ludno¶ci miasta
[22]
.
W 1736 r. Izabela i Kazimierz zamieszkali na sta³e w Warszawie. W 1741 r. zmar³ ksi±¿ê Kazimierz, a Siedlce przesz³y w dziedziczne posiadanie syna Micha³a Fryderyka.
Micha³ Fryderyk Czartoryski (1696-1775), podobnie jak ojciec, dzia³a³ aktywnie na scenie politycznej. Bêd±c jednym z przywódców Familii zabiega³ o reformê wojskowo-skarbow±. Po ¶mierci Augusta II popar³ Stanis³awa Leszczyñskiego jako pretendenta na tron Polski. Po klêsce Leszczyñskiego wycofa³ siê na pewien czas z ¿ycia politycznego, rezydowa³ w tym czasie w Siedlcach, Wo³czynie i Przybys³awicach ko³o Pu³aw. W latach 40. XVIII wieku powróci³ do dzia³alno¶ci politycznej. Usi³owa³ zrealizowaæ program reform zmierzaj±cy do naprawy Rzeczypospolitej. Po wst±pieniu na tron rosyjski carycy Katarzyny opowiedzia³ siê po stronie Rosji. W 1764 r., pod os³on± wojsk rosyjskich, zawi±za³ w Wilnie konfederacjê przeciw Radziwi³³owi. Pe³ni³ funkcjê doradcy swego siostrzeñca Stanis³awa Augusta Poniatowskiego w pierwszych latach jego panowania. W 1726 r. o¿eni³ siê z Eleonor± Waldstein. Nie uda³o im siê stworzyæ du¿ej rodziny. Dzieci umiera³y m³odo, tylko jedna z trzech córek Aleksandra do¿y³a staro¶ci. W³a¶nie dziêki jej polityce Siedlce prze¿ywa³y w drugiej po³owie XVIII wieku swój "z³oty wiek"
[23]
.
Za czasów Micha³a Fryderyka w Siedlcach wyra¼nie zintensyfikowa³ siê ruch budowlany. Niew±tpliwie przys³u¿y³a siê do tego ksiê¿na Eleonora, która st±d mia³a po prostu bli¿ej do Warszawy, gdzie najczê¶ciej przebywa³ m±¿. Nast±pi³y spore zmiany w strukturze urbanistyczno-przestrzennej miasta. Siedlce konkurowa³y z miastami na po³udniowym Podlasiu i ziemi ³ukowskiej. Trakt Warszawa - Siedlce - Brze¶æ sta³ siê w tym czasie g³ówn± drog± ze stolicy na wschód.
Oko³o 1730 r. z inicjatywy ksiê¿nej Eleonory wybudowano murowany pa³ac parterowy na placu Na Podzamczu za dworem. Do pa³acu prowadzi³a murowana brama wsparta na czterech filarach, z podwójnymi wrotami. We dworze postawiono dwie oficyny dla s³u¿by i na pomieszczenia kuchenne o murowanych fundamentach, kryte gontami po³±czone wspólnym dachem z wozowni± i stajni±, spichlerz, obory, browar, budynek pisarski i skarbiec (.) W ogrodzie znajdowa³y siê: budynek ogrodnika, czeladzi, suszarnia owoców
[24]
. W takiej postaci pa³ac przetrwa³ do 1777 r. Do pa³acu przylega³ park rozci±gaj±cy siê w kierunku pó³noco-wschodnim. W pobli¿u pa³acu mia³ formê spacerowego ogrodu w³oskiego. Ros³y w nim drzewa ozdobne i owocowe. Za ogrodem w³oskim w miejscu dawnej ³±ki Aleksandra urz±dzi³a modny w tym okresie park sentymentalny nazwany od jej imienia Aleksandri± (sam park z kilkoma budowlami przetrwa³ do dnia dzisiejszego). Za twórcê projektu parku uwa¿a siê Szymona Bogumi³a Zuga. W urz±dzaniu scenerii parku ksiê¿na rywalizowa³a z najwiêkszymi damami polskimi, m.in. z Izabel± Czartorysk±, Helen± Radziwi³³, El¿biet± Lubomirsk±. Park sk³ada³ siê z ponad 30 budowli ogrodowych: licznych altan, stawów z wysepkami, kana³ów, ³azienek, wiatraków, oran¿erii. By³ tam domek ksiê¿nej, domek rybacki, go³êbnik, meczet turecki, dzikie gaje, krête drogi i klomby
[25]
. Przy pa³acyku, na miejscu zniszczonego ju¿ drewnianego ko¶cio³a ¶w. Stanis³awa Czartoryscy wznie¶li pierwszy murowany ko¶ció³ pod wezwaniem ¶w. Stanis³awa biskupa i mêczennika oraz ¶w. Antoniego Padewskiego. Kamieñ wêgielny po³o¿y³ 27 maja 1740 r. proboszcz Maciej Jastrzêbski. Ko¶ció³ zosta³ konsekrowany 14 pa¼dziernika 1753 r. przez biskupa inflancko-piltyneñskiego Antoniego Kazimierza Ostrowskiego
[26]
.
Na rynku koncentrowa³o siê ¿ycie miejskie. Eleonora i Micha³ Czartoryscy wznie¶li w latach 1766-1769 w centrum rynku okaza³y ratusz murowany. Ratusz by³ jednopiêtrowy, w czê¶ci ¶rodkowej ozdobiony o¶mioboczn± wie¿±. Wyrazem rozwijaj±cego siê w tym czasie stylu architektonicznego - klasycyzmu by³a rze¼ba mitologicznego Atlasa, wieñcz±cego wie¿ê ratuszow±. Wie¿a z Atlasem, nazywanym lokalnie Jackiem sta³a siê z biegiem lat symbolem Siedlec
[27]
. Od zachodu rynek zamyka³y domy zajezdne, za tymi budynkami bieg³a ulica Ko¼la. Od pó³nocnej strony do rynku przylega³a ulica Wêgrowska, pe³ni±ca funkcjê traktu pocztowego. Od po³udniowej strony rynku bieg³ trakt Warszawski, ³±cz±cy siê z traktem Lubelskim. Rynek przybra³ kszta³t wyd³u¿onego czworoboku, zabudowanego woko³o sze¶cioma kramami i domkami skarbowymi. W kramach sprzedawano tkaniny i wyroby galanteryjne. Towary produkowane przez rzemie¶lników sprzedawano w warsztatach. Rolê placu targowego pe³ni³ wyznaczony oko³o 1755 r. tzw. Rynek Koñski, po³o¿ony 250 metrów na zachód od rynku g³ównego
[28]
.
Po zastoju i stratach w ludno¶ci spowodowanych przez wojny, nast±pi³ teraz znaczny wzrost liczby mieszkañców. W 1727 r. inwentarze mówi± o 90 domach, w 1740 r. o 110 domach, a w 1776 r. podaj± liczbê 140 domów. Przewa¿aj±ca czê¶æ ludno¶ci zajmowa³a siê nadal upraw± roli, jednocze¶nie coraz wiêksz± rolê odgrywa³ handel i rzemios³o. ¦wiadczy o tym chocia¿by przyrost ludno¶ci ¿ydowskiej. Gmina ¿ydowska umocni³a siê w koñcu XVII wieku. ¯ydzi byli chêtnie przyjmowani przez Czartoryskich. Miasto zamieszkiwa³o w koñcu XVII wieku ponad 20 rodzin ¿ydowskich, czyli oko³o 100 osób. W 1730 r. liczba ta wzros³a do 39 rodzin, a w 1765 r. mieszka³o ju¿ 531 ¯ydów. ¯ydzi posiadali w³asne instytucje wyznaniowe, szko³ê, a po 1794 r. przyszkó³ek przy starym kirkucie przy ulicy Piêknej
[29]
. Poniewa¿ wcze¶niejsze przywileje miejskie zosta³y zniszczone, mieszczanie i w³a¶ciciele Siedlec zwrócili siê do króla z pro¶b± o potwierdzenie nadañ swych poprzedników. Król przychyli³ siê do pro¶by i 10 grudnia 1746 r. wydal w³a¶ciwy dokument. Potwierdzono miastu ponownie prawo magdeburskie, zgodnie z którym mieszczanie i ch³opi z dóbr królewskich, duchownych i ¶wieckich podlegali s±downictwu wójtowskiemu i ³awniczemu. Szlachta, z kolei mia³a byæ s±dzona wed³ug statutu toruñskiego. Przywilej Augusta III umacnia³ pozycjê Siedlec jako o¶rodka handlowego, zwiêksza³ bowiem do o¶miu liczbê jarmarków. Ponadto przywilej nadawa³ wójtowi i kolegium wójtowsko-³awniczemu prawo ustanawiania bractw kupców, cechów z³otników, p³ócienników, sukienników, krawców, ¶lusarzy, stolarzy, kowali, siodlarzy, rymarzy, chirurgów, ko³odziejów, powro¼ników, tokarzy, rêkodzielników, stelmachów i innych rzemie¶lników. Akt zachowywa³ dawne prawa i obowi±zki mieszczan wobec dworu. W 1762 r. dziêki staraniom ksiêcia Micha³a mieszczanie otrzymali przywilej królewski na organizowanie dwóch kolejnych jarmarków. Sprzeciwili siê temu mieszczanie ³ukowscy, dla których jarmarki siedleckie stanowi³y zbyt du¿± konkurencjê. £ukowianie odnie¶li zwyciêstwo, u³atwione tym, ¿e Czartoryscy znale¼li siê w³a¶nie w opozycji do króla i brali udzia³ w przygotowaniu antysaskiego zamachu stanu. 12 stycznia 1763 r. August III wyda³ dokument zakazuj±cy przyjezdnym kupcom sprzedawania towarów na targach siedleckich. Swoj± poprzedni± decyzjê argumentowa³ wprowadzeniem w b³±d przez w³a¶cicieli miasta. Ksi±¿ê Czartoryski nie ust±pi³ i po wst±pieniu na tron Stanis³awa Augusta Poniatowskiego doprowadzi³ do wydania w 1764 r. przywileju zatwierdzaj±cego nowe jarmarki siedleckie. W 1762 r. ksi±¿ê Micha³ przyj±³ delegacjê mieszczan siedleckich, którzy prosili o potwierdzenie posiadanych przywilejów. Ksi±¿ê zachowa³ przywileje nadane przez ojca, aczkolwiek zarezerwowa³ dla dworu prawo propinacyjne, na mocy którego mieszczanie mogli produkowaæ gorza³kê na zbyt w browarach miejskich za roczn± op³at± w wysoko¶ci 20-30 z³. Dochody miasta zosta³y zatem znacznie zmniejszone, na czym z drugiej strony zyskali Czartoryscy
[30]
.
Po ¶mierci Micha³a Fryderyka Czartoryskiego 13 sierpnia 1775 r. sukcesork± Siedlec zosta³a córka Aleksandra, wówczas ¿ona Micha³a Kazimierza Ogiñskiego, w³a¶ciciela S³onimia, wojewody wileñskiego i od 1768 r. hetmana wielkiego litewskiego. Po przyst±pieniu Ogiñskiego do konfederacji barskiej stosunki ma³¿eñskie os³ab³y. Podczas gdy hetman Ogiñski pozosta³ w S³onimiu, Ogiñska osiad³a w Siedlcach, gdzie stworzy³a os³awion± rezydencjê. W sk³ad odziedziczonych przez ksiê¿n± dóbr wchodzi³y: Stara Wie¶, Ujrzanów, Grabianów, Strza³a, Purzec, ¯abokliki, Golice, Toporek, ¯ytnia, Wo³yñce, Wólka Wo³yniecka, Chodów, Wola, Kopcie, Sucho¿ebry. W sumie maj±tek Ogiñskiej obejmowa³ jedno miasto, czterna¶cie wsi i siedem folwarków. Skupia³y one 1100 ch³opów. W 1788 r. w Siedlcach mieszka³o 1426 osób, w tym 218 ¯ydów
[31]
.
Ksiê¿na Aleksandra w³o¿y³a wiele wysi³ku w przebudowê i nadanie miastu bardziej urbanistycznego charakteru. Siedlce sta³y siê zarazem ¿ywym o¶rodkiem kultury dworskiej.
W 1779 r. król Stanis³aw August Poniatowski wyda³ za namow± Ogiñskiej przywilej potwierdzaj±cy wszystkie prawa nadane dot±d miastu. W latach 1773-1774 w³a¶cicielka zarz±dzi³a pomiar terenu lokacyjnego Siedlec. Powsta³ wówczas plan miasta, z zaznaczeniem placów i gruntów ornych. Powsta³y nowe budynki murowane, w¶ród nich kamienice: pod Or³em, pod £abêdziem, pod Jeleniem, budynki gospodarcze, uregulowano i wybrukowano wiêkszo¶æ ulic. Kosztem w³asnym Aleksandry Ogiñskiej rozbudowano ratusz miejski. Powsta³y dwa skrzyd³a poprzeczne przeznaczone do celów handlowych. Ratusz zabezpieczono piorunochronem w 1784 r. Co ciekawe, wydarzenie to mia³o nobilitowaæ miasto, gdy¿ w tym czasie piorunochron by³ tylko na wie¿y zamku królewskiego w Warszawie. Ksiê¿na Ogiñska ufundowa³a tak¿e now± fasadê ko¶cio³a i bogate barokowe wyposa¿enie. Projekt fasady w stylu klasycystycznym stworzy³ Stanis³aw Zawadzki. Architekt wykona³ równie¿ projekt o³tarza na toskañskich kolumnach, obejmuj±cego ca³± ¶cianê prezbiterium z okiem Opatrzno¶ci, oraz ambonê i chrzcielnicê z monogramami w³a¶cicielki miasta
[32]
. W latach 1768-1774, czyli jeszcze za ¿ycia ksiêcia Micha³a Czartoryskiego zbudowano dwukondygnacyjn± plebaniê, w której przez okres modernizacji pa³acu mia³a swoje apartamenty ksiê¿na Ogiñska. Z prawej strony ko¶cio³a wybudowano oko³o 1776 r. bramê - dzwonnicê. W latach 1776-1782 przebudowie uleg³ pa³ac. Budynek otrzyma³ w centralnej czê¶ci górn± kondygnacjê, now± fasadê i dwa poprzeczne parterowe skrzyd³a. Warto wspomnieæ, ¿e architekta Joachima Hempla przys³a³ ksiê¿nej sam król Stanis³aw August Poniatowski. Wed³ug zachowanych opisów w pa³acu znajdowa³o siê dwana¶cie pokoi, cztery garderoby, sala go¶cinna, piwnice, kuchnia, skarbiec. Do pa³acu przylega³y budynki mieszkalne: rezydencja komisarska, budynek ekonomiczny i budynek pisarski
[33]
. W 1791 r. w zespole pa³acowo - parkowym powsta³a kaplica ¦w. Krzy¿a na wzór Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, wybudowana wg projektu Zygmunta Vogla. W tym te¿ czasie miêdzy ko¶cio³em ¶w. Stanis³awa a ratuszem stanê³a statua Naj¶wiêtszej Marii Panny z lili± w rêku, stoj±cej na kuli ziemskiej, wokó³ której wi³ siê w±¿. Figura by³a o¶wietlona od góry latarni±. Z inicjatywy ksiê¿nej Aleksandry wybudowano i wyposa¿ono nowy szpital. W³asnym kosztem hetmanowa utrzymywa³a szkó³kê parafialn±, która przetrwa³a do czasów Ksiêstwa Warszawskiego. Ch³opców uczy³ wikary, a dziewczêta dyrektor. Program nauczania ogranicza³ siê do nauki czytania i pisania, elementarnych dzia³añ arytmetycznych oraz ¶piewów religijnych
[34]
.
W Siedlcach drugiej po³owy XVIII wieku na znaczeniu przybra³y handel i rzemios³o. Najliczniejsz± grupê w¶ród rzemie¶lników stanowili ku¶nierze. Inwentarze wskazuj± dodatkowo cie¶li, stolarzy, murarzy, ¶lusarzy, zdunów, kowali, tkaczy, krawców, piekarzy i czapników. Handel rozwija³ siê szczególnie pomy¶lnie. Aleksandra Ogiñska sprowadza³a na jarmarki kupców z innych miast, co wiêcej, osadza³a w Siedlcach rzemie¶lników i kupców (g³ównie ¿ydowskich), udzielaj±c im niema³ych ulg podatkowych
[35]
.
Oczywi¶cie nie mo¿na nie wspomnieæ o inwestycjach Aleksandry Ogiñskiej w ¿ycie kulturalne Siedlec. Ksiê¿na utworzy³a teatr, organizowa³a festyny dworskie, wieczory poetyckie, koncerty, bale. W¶ród nadwornych poetów mo¿na wymieniæ Jana Paw³a Woronicza, twórcê literatury sentymentalnej, Józefa Kolboñskiego, cz³onka Towarzystwa Ksi±g Elementarnych, Franciszka Karpiñskiego, którego pie¶ni religijne by³y tutaj bardzo popularne (m.in. Kiedy ranne wstaj± zorze), Franciszka Dionizego Knia¼nina, autora wiersza Do Aleksandry Ogiñskiej hetmanowej W. Litwy. Widowiska teatralne organizowano w pa³acu i w parku. W 1777 r. wystawiono Pigmaliona J. J. Rousseau w przek³adzie Tomasza Kajetana Wêgierskiego. W 1786 r. wystawiono w pa³acu operê komiczn± Knia¼nina Cyganie. W celu u¶wietnienia widowisk Ogiñska sprowadza³a ¶piewaków ze S³oniami i Warszawy. Wa¿nym wydarzeniem towarzyskim by³a wizyta króla Stanis³awa Augusta Poniatowskiego w Siedlcach w dniach 20-25 lipca 1783 r. Król przyby³ z bratem Micha³em, ambasadorem rosyjskim Stackelbergiem i 200-osobow± ¶wit± dworsk±. Na jego cze¶æ zorganizowano w Siedlcach wiele widowisk, przedstawieñ teatralnych, a tak¿e spacery i bale
[36]
. Ksiê¿na Aleksandra Ogiñska bra³a czynny udzia³ w ¿yciu politycznym obozu Familia. Wykorzystuj±c pokrewieñstwo z królem, protegowa³a na wy¿sze urzêdy swoich przyjació³ m.in. Potockiego, kojarzy³a równie¿ ma³¿eñstwa arystokratyczne. W Siedlcach odby³ siê w dniu 28 pa¼dziernika 1784 r. ¶lub ksiêcia Ludwika Wirtemberskiego, siostrzeñca króla pruskiego Fryderyka II z Mari±, córk± genera³a ziem podolskich, Adama Kazimierza Czartoryskiego. Siedlce niejednokrotnie by³y miejscem spotkañ politycznych. W 1786 r. w pa³acu zebrali siê hetman Ksawery Branicki, Ignacy Potocki, Adam Czartoryski, hetman Kazimierz Rzewuski, Kazimierz Nestor Sapieha, Celestyn Czaplic. Opozycjoni¶ci debatowali przez 6 tygodni, m.in. nad sposobem zdobycia wiêkszo¶ci na sejmikach i opanowania Rady Nieustaj±cej. W czasie Sejmu Czteroletniego Ogiñska stanê³a w obozie patriotycznym. Ofiarowa³a z dóbr siedleckich 11000 z³ na rzecz wojska
[37]
.
W okresie wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. ponownie asygnowa³a 1194 z³ na potrzeby wojska. Siedlce by³y jednym z o¶rodków walk podczas Powstania Ko¶ciuszkowskiego. Miasto wspomaga³o walcz±cych. Mieszkañcy przekazali powstañcom pomoc finansow±. W kwietniu 1794 r. sformowano w Siedlcach batalion Izydora Krasiñskiego do obrony Podlasia. Po klêsce gen. Zaj±czka pod Che³mem (8 czerwca) korpus rosyjski gen. Wilhelma Derfeldena przekroczy³ Wieprz i skierowa³ kroki na Warszawê. Nad Siedlcami zawis³o niebezpieczeñstwo. 20 czerwca przeciw Derfeldenowi wyst±pi³a dywizja gen. Karola Sierakowskiego, wobec czego Derfelden zawróci³ ku Litwie. Latem przez Siedlce traktem Warszawskim do stolicy transportowano zapasy ¿ywno¶ci i paszy. W po³owie wrze¶nia w Siedlcach zatrzyma³ siê Ko¶ciuszko. Naczelnik kierowa³ siê do dywizji Sierakowskiego. Kiedy dotar³ do niego meldunek o klêsce genera³a, powróci³ do Warszawy. Ksiê¿na Ogiñska podarowa³a Ko¶ciuszce pier¶cieñ turkusowy z diamentami. Pod koniec wrze¶nia w dobrach siedleckich rozmieszczono oddzia³y powstañcze (800 piechurów, 688 jazdy). 26 wrze¶nia ponownie pojawi³ siê w Siedlcach Ko¶ciuszko. Spotka³ siê z Sierakowskim i dokona³ przegl±du wojsk w pobliskim Wi¶niewie. Oddzia³y powstañcze stacjonowa³y w okolicach Siedlec do klêski maciejowickiej. W pa¼dzierniku miasto zosta³o zrabowane i zniszczone przez oddzia³y kozackie poprzedzaj±ce udaj±cego siê na zachód Suworowa
[38]
.
W wyniku trzeciego rozbioru Polski Siedlce znalaz³y siê w obrêbie tzw. Nowej Galicji i sta³y siê siedzib± austriackiego cyrku³u (powiatu). Po ¶mierci Ogiñskiej w 1798 r. miasto i dobra siedleckie przypad³y Izabeli i Adamowi Czartoryskim. Miastem zainteresowa³y siê w³adze austriackie. W czerwcu 1807 r. Czartoryscy podpisali z rz±dem austriackim kontrakt, na mocy którego dobra siedleckie zamienili na dobra w Tarnogórze, Pruszczynie, Puchaczowie, Przybys³awicach i Zakrzówku. Siedlce sta³y siê w³asno¶ci± pañstwa austriackiego
[39]
.
W tym momencie dobieg³a koñca historia Siedlec jako magnackiego miasta prywatnego. Siedlce wyros³y ponad inne pobliskie miasteczka i osady. Bez w±tpienia nie uda³oby siê to bez intensywnej pracy kolejnych w³a¶cicieli miasta: Siedleckich, Olêdzkich, Czartoryskich i hetmanowej Ogiñskiej. Oto z niewielkiej wioski powsta³o du¿e miasto o ciekawej zabudowie architektonicznej, miasto licz±ce siê pod wzglêdem gospodarczym i politycznym.
Izabela Trojanek