TAJEMNICE OKR¡G£EGO STO£U cz. 2
Problematykê Okr±g³ego Sto³u mo¿na rozpatrywaæ nie tylko od strony wewnêtrznych przeobra¿eñ, które doprowadzi³y do upadku systemu komunistycznego w Polsce. Wydarzenie to nale¿y równie¿ rozpatrywaæ w kategorii kompromisu, który doszed³ do skutku za aprobat± wielkich mocarstw, w szczególno¶ci Zwi±zku Radzieckiego.
Parafrazuj±c s³owa Antoniego Dudka, mo¿na stwierdziæ, i¿ "Okr±g³y Stó³" by³ w opinii jednych skutkiem dalekowzrocznej i bezinteresownej polityki ekipy Wojciecha Jaruzelskiego, a tak¿e skupionej wokó³ Lecha Wa³êsy g³ównej czê¶ci solidarno¶ciowej opozycji, wed³ug innych by³ wynikiem prawdziwego spisku, który ugruntowa³ nowy podzia³ w³adzy i zagwarantowa³ uprzedniej ekipie rz±dz±cej bezkarno¶æ i zachowanie przynajmniej niektórych przywilejów.
Nowe ¶wiat³o na wydarzenia lat 1988-1989 rzucaj± materia³y Grupy Operacyjnej "Wis³a". Grupa Operacyjna "Wis³a" by³a placówk± peerelowskiej bezpieki dzia³aj±c± w Moskwie i sk³ada³a siê z kilku oficerów Departamentu II MSW, zajmuj±cego siê kontrwywiadem. GO "Wis³a" rozpoczê³a dzia³alno¶æ w 1961 r., na podstawie porozumienia zawartego w styczniu 1957 r. przez ministra spraw wewnêtrznych W³adys³awa Wichê i zastêpcê przewodnicz±cego KGB genera³a lejtnanta Piotra Iwaszutina. Umowa ze stycznia 1957 r. Porozumienie przewidywa³o, ¿e doradców radzieckich w PRL-owskim aparacie bezpieczeñstwa zast±pi tzw. Grupa £±cznikowa KGB w Warszawie. W umowie zawarto równie¿ sformu³owanie o mozliwo¶ci delegowania funkcjonariuszy MSW do Zwi±zku Radzieckiego. Postanowienia te, oraz pó¼niejsze ustalenia z Moskw± zaowocowa³y 28 lutego 1961 r. wydaniem przez ministra Wichê zarz±dzenia nr 0033/61 o powstaniu "Grupy Kontrwywiadowczej Departamentu II MSW w Moskwie pod kryptonimem Wis³a". Zadaniem tej¿e grupy mia³o byæ inwigilowanie - oczywi¶cie we wspó³pracy z KGB - obywateli polskich przebywaj±cych w ZSRR, w tym równie¿ delegatów PRL w RWPG, przedstawicieli central handlowych oraz korespondentów prasowych.
Po doj¶ciu do w³adzy Michai³a Gorbaczowa GO "Wis³a" mia³a ponadto za zadanie zdobywaæ informacje polityczne dotycz±ce pieriestrojki oraz dalszej dzia³alno¶ci i losów Gorbaczowa. Grupa "Wis³a" szybko sta³a siê jednym z najwa¿niejszych kana³ów transmituj±cych do Polski szczegó³owe informacje o sytuacji w ZSRR. W 1989 r. w meldunkach wysy³anych do w³adz PRL szef "Wis³y", wystêpuj±cy pod pseudonimem ¯arski , wyja¶nia³, w jaki sposób Kreml postrzega³ zmiany zachodz±ce w Polsce. Wiadomo¶ci te by³y niezwykle wa¿ne dla Jaruzelskiego i ekipy rz±dz±cej. Szczególnie, gdy okaza³o siê, ¿e od prze³omu lat 1987 i 1988 nasili³y siê próby nawi±zania przez ludzi Gorbaczowa kontaktów z przedstawicielami polskiej opozycji.
Z tre¶ci szyfrogramów, których kilka fragmentów zostanie zaprezentowanych poni¿ej , wynika, i¿ Rosjanie ju¿ w 1988 roku nosili siê z zamiarem przeprowadzenia rozmów z polsk± opozycj±. Rozmowy te zosta³y podjête w ci±gu 1989 r. Ich tematem by³o oczywi¶cie przejêcie w Polsce w³adzy przez opozycjê. Tutaj kluczow± rolê odgrywa³ fakt, ¿e utrzymanie przez Zwi±zek Radziecki strefy wp³ywów w Polsce oznacza³ równie¿ utrzymanie kontroli nad reszt± regionu. A to, obok zachowania "pomy¶lnego rozwoju stosunków z USA" stanowi³o g³ówny cel strategiczny dzia³añ Kremla.
Detale wspomnianych rozmów Kremla z opozycj± polsk± nie s± dokladnie znane. Zarówno dzia³acze opozycyjnie z którymi nawi±zno wówczas bezpo¶redni lub po¶redni kontakt, jak i nieudostepnione dot±d archiwa kremlowskie milcz±. W zachowanych meldunkach "Wis³y" widniej± jedynie nazwiska: Adama Michnika, Janusza Onyszkiewicza oraz Andrzeja Wajdy.
Szyfrogram Nr 581
Nadany za nr 7 dnia 20.01 [1989 r.] godz. 14.30 z Moskwy
NATYCHMIAST
SEREDA
W okresie Plenum radzieckie media przekazywa³y tylko krótkie informacje agencyjne. 19 i 20 bm. "Prawda" zamie¶ci³a szersz± informacjê bazuj±c± na przemówieniu Jaruzelskiego i omówienia uchwa³y za PAP, "Izwiestia" - korespondencjê w³asn± z Warszawy. 19 bm. "Sowietskaja Rossija" drukowa³a wywiad Orzechowskiego, radio i TV krótkie informacje agencyjne. Nie zamieszcza siê ocen lub komentarzy. Faktycznie jednak zainteresowanie Plenum bardzo du¿e, szczególnie w aparacie w³adzy i ¶rodowiskach intelektualnych.
Podajê ciekawsze wypowiedzi osób z aparatu partyjnego, MSW i wojska, uzyskane przez rzetelne ¼ród³o podczas spotkania prywatnego w szerszym gronie w dniu 18 bm. Wszyscy rozmówcy - ludzie m³odzi z kadry kierowniczej ni¿szego szczebla, zwi±zani s³u¿bowo i rodzinnie z osobami z wy¿szej hierarchii w³adzy: - w najbli¿szych latach Polska nie mo¿e liczyæ na radzieck± pomoc lub u³atwienia gospodarcze ze wzglêdu na krytyczn± dla pierestrojki sytuacjê ekonomiczn± i spo³eczn± w ZSRR. Olbrzymia wiêkszo¶æ spo³eczeñstwa radzieckiego jest ju¿ skrajnie zniecierpliwiona narastaj±cymi w okresie pierestrojki trudno¶ciami codziennego ¿ycia, a g³ównie brakiem ¿ywno¶ci. Je¶li nie nast±pi poprawa, to wiêkszo¶æ ta mo¿e poprzeæ zdecydowanych przeciwników Gorbaczowa, których liczba w aparacie w³adzy nie maleje; - radzieckie poparcie polityczne dla Polski bêdzie zawê¿aæ siê do solidarno¶ci systemowej jako pañstwa obozu socjalistycznego. Z uwagi na uwarunkowania zewnêtrzne (dialog z USA) nie bêdzie[my] odnosiæ siê do walki politycznej z opozycj±. W radzieckich publikatorach bêdziemy musieli coraz bardziej przybli¿aæ spo³eczeñstwu pogl±dy tak zwanej konstruktywnej i liberalnej opozycji w Polsce. W tym kontek¶cie trzeba patrzeæ na zaproszenie w u[bieg³ym] r[oku] do Moskwy przez Zwi±zek Filmowców Wajdy i Michnika . Ten ostatni nie przyjecha³ z uwagi na Wasz niepotrzebny sprzeciwj. Dla ZSRR liczy siê obecnie przede wszystkim pomy¶lny rozwój stosunków z USA i w tym kontek¶cie istnieje potrzeba zbudowania w K[rajach] S[ocjalistycznych] mostów porozumienia pomiêdzy ró¿nymi si³ami spo³ecznymi, dlatego nie powinni¶cie nam przeszkadzaæ w kontaktach z polskimi intelektualistami. Znaczna czê¶æ z nich przesz³a do opozycji na skutek b³êdów w polityce PZPR i niew³a¶ciwych ocen poszczególnych ludzi. Dlatego musimy mieæ w³asne rozpoznanie i ocenê dzia³aczy opozycji. W zwi±zku z tym Ambasada Radziecka w Warszawie, i nie tylko ona, otrzyma³a polecenie opracowania pe³nego kompendium wiedzy dot[ycz±cego] opozycji, personalnego "Who is who?"; - niepokoi nas niestabilno¶æ personalna polskiego kierownictwa. Czy zostanie ona zahamowana. Jak nale¿y oceniaæ rokowania Rakowskiego, czy tylko jako premiera i cz³owieka Genera³a, czy te¿ jako przysz³ego szefa partii.
/-/ ¯arski
Szyfrogram Nr 7048
Nadany za nr 31 dnia 13 [lipca 1989 r.] godz. 17.10 z Moskwy
NATYCHMIAST
/JAR-D/
Wed³ug ¼ród³owych informacji Adam Michnik w dniu 14 bm. spotyka siê w redakcji gazety "Moskowskije Nowosti" z Jegorem Jakowlewem. W czasie rozmowy ze ¼ród³em Michnik da³ do zrozumienia, ¿e odby³ spotkania w KC KPZR. Szczegó³ów ¿adnych nie poda³. ¬ród³o sugeruje, ¿e móg³ byæ omawiany temat wizyty Wa³êsy w Moskwie. Michnik o¶wiadczy³, ¿e 18 bm. musi byæ w Warszawie.
/-/ ¯arski
Szyfrogram Nr 6149
Nadany za nr 9 dnia 15 [czerwca 1989] godz. 15.20 z Moskwy
PILNY
/JAR-D/
Z nieoficjalnej rozmowy ¼ród³a z zastêpc± kierownika Wydzia³u Zagranicznego KC [KPZR] [Walerijem] Musatowem. Z najwiêksz± uwag± i zaniepokojeniem obserwuj± rozwój sytuacji w Polsce. Na podstawie rezultatów wyborów, jak i przebiegu kampanii przedwyborczej koalicji pesymistycznie oceniaj± dalszy bieg wydarzeñ. Nie rozumiej±, dlaczego upierali¶my siê przy sprawie utworzenia Senatu, jak i sk³adzie personalnym listy krajowej, chocia¿ wcze¶niej wyra¿ali w±tpliwo¶ci poprzez swojego ambasadora w Warszawie. W±tpliwo¶ci te mieli zg³aszaæ w rozmowie z niektórymi cz³onkami naszego kierownictwa na oko³o cztery dni przed wyborami, kiedy to ich rezultat by³ ju¿ przewidywany. Nie rozumieli, na czym przedstawiciele naszego kierownictwa opierali swoje przekonanie, ¿e koalicja wygra wybory. Uwa¿aj±, ¿e koalicja w wyniku niezasadnego przekonania o sukcesie zaniedba³a propagandê wyborcz± i praktycznie przyst±pi³a do niej aktywnie dopiero na tydzieñ przed wyborami. Nie rozumiej± dlaczego tak siê sta³o. Przewiduj±, ¿e Solidarno¶æ odrzuci ofertê wej¶cia swoich przedstawicieli do rz±du i we¼mie kierunek na obstrukcjê prac parlamentu. S±dz±, ¿e bêdzie ona blokowaæ rz±dowe projekty ustaw zwi±zane z reform± gospodarcz±, zahamowaniem inflacji itp., maj±c na celu pogorszenie sytuacji spo³ecznej i tym samym doprowadzenie do kryzysu rz±dowego, co spowoduje konieczno¶æ rozpisania nowych wyborów po dwóch lub trzech latach. S±dz±, ¿e w pa¼dzierniku br. na tle pog³êbiaj±cych siê trudno¶ci gospodarczych mo¿e doj¶æ do kolejnych napiêæ spo³ecznych. Nie wykluczaj± inspirowanych przez "Solidarno¶æ" masowych demonstracji ulicznych. Obserwuj±, ¿e niektórzy przedstawiciele opozycji - rozmówca wymieni³ przyk³adowo [Andrzeja] Wajdê i [Janusza] Onyszkiewicza - intensyfikuj± ostatnio próby docierania do ich ambasady. Z zachowania siê rozmówcy ¼ród³o odnios³o wra¿enie, ¿e ambasada radziecka w Warszawie kontakty takie utrzymuje. Musatow wyra¿a³ obawê, ¿e w wyniku obecnej sytuacji polskiemu kierownictwu mo¿e nie udaæ siê unikniêcia rozbicia w partii. Nie wykluczaj± inicjatywy tak zwanej grupy lewackiej z³o¿onej z dzia³aczy okresu gomu³kowskiego na rzecz utworzenia nowej partii komunistycznej. Tak zwany "¶rodek" pójdzie drog± socjaldemokratyczn±. Ewentualny nadzwyczajny zjazd mo¿e skonsolidowaæ tylko czê¶æ partii. Obawiaj± siê, ¿e starzy cz³onkowie w du¿ej czê¶ci zajm± postawê biern±. Odczuwany ju¿ od kilku lat brak dop³ywu m³odzie¿y do partii dodatkowo mo¿e skomplikowaæ sytuacjê. Informacja nie posz³a "zielon±" .
/-/ ¯arski
Szyfrogram Nr 7086
Nadany za nr 32 dnia 14 [lipca 1989 r.] godz. 15.30 z Moskwy
NATYCHMIAST
/JAR-D/
Wed³ug potwierdzonych informacji w dniu 12 bm. Adam Michnik by³ przyjêty przez kierownika grupy konsultantów w Wydziale Zagranicznym KC KPZR. W dniu dzisiejszym o godzinie 15.00 kierownik Wydzia³u Zagranicznego KC KPZR Walentin Falin przyjmuje A[ndrzeja] Wajdê. Jest du¿e prawdopodobieñstwo, ¿e wraz z W[ajd±] bêdzie Michnik. W dniu 15 bm. Wajda, Holoubek i Michnik maj± zorganizowane spotkanie z grup± moskiewskich deputowanych. Potwierdzono informacjê, ¿e spotkania Michnika i Wajdy w KC KPZR maj± na celu doprowadzenie do zaproszenia przez M[ichai³a] Gorbaczowa, L[echa] Wa³êsy. Spotkanie Michnika z Jakowlewem w dniu dzisiejszym w redakcji "Moskowskich Nowosti" aktualne. "Gospodarz" w dniu dzisiejszym wysy³a depesz± obszerne sprawozdanie z wizyty Michnika w KC KPZR w dniu 12 bm.
/-/ ¯arski
Izabela Trojanek
A. Dudek, Rok 1989 w moskiewskich szyfrogramach , Biuletyn Instytutu Pamiêci Narodowej, Nr 4 (39), kwiecieñ 2004, s. 68-74
P³k. Janusz Sereda by³ od wrze¶nia 1983 r. do listopada 1989 r. dyrektorem Departamentu II MSW (kontrwywiad).
Chodzi o drug± czê¶æ X Plenum Komitetu Centralnego PZPR, które obradowa³o w dniach 16-17 stycznia 1989 r. Zapad³a na nim decyzja o zgodzie na legalizacjê NSZZ "Solidarno¶æ", co otworzy³o drogê do rozmów okr±g³ego sto³u. 20-21 grudnia 1988 r., w trakcie pierwszej czê¶ci X Plenum KC PZPR, gen. Wojciech Jaruzelski przeprowadzi³ g³êbok± rekonstrukcjê kierownictwa PZPR. Z Biura Politycznego odesz³o sze¶æ z piêtnastu zasiadaj±cych w nim osób: Jan G³ówczyk, Tadeusz Porêbski, Józef Bary³a, Zbigniew Messner, Zygmunt Murañski i Zofia Stêpieñ. G³ówczyk straci³ te¿ - podobnie jak Andrzej Wasilewski - stanowisko sekretarza KC. Ich miejsca w Sekretariacie zajêli Stanis³aw Ciosek i Kazimierz Cypryniak, którzy otrzymali te¿ pe³ne cz³onkostwo w Biurze Politycznym, oraz Marian Stêpieñ. Nowymi sekretarzami KC zostali ponadto Leszek Miller i Zygmunt Czarzasty. W sk³ad Biura Politycznego weszli natomiast: doradzaj±cy od kilku lat nieformalnie Jaruzelskiemu prof. Janusz Reykowski, pierwsi sekretarze KW z Wroc³awia (Zdzis³aw Balicki) i Gdañska (Marek Ho³dakowski) oraz pozbawieni szerszego zaplecza politycznego terenowi dzia³acze partyjni: Iwona Lubowska, Wiktor Pyrkosz, Zbigniew Sobotka i Zdzis³aw ¦wi±tek.
Przypuszczalnie chodzi³o o zorganizowane w kwietniu 1988 r. w Moskwie polsko-rosyjskie seminarium "Bia³e plamy w historii dawnej i najnowszej - ich wp³yw na produkcjê filmow±". Jego kontynuacjê stanowi³o seminarium "Film a destalinizacja kultury", które odby³o siê w dniach 20-23 wrze¶nia 1988 r. w Warszawie. W tym spotkaniu Adam Michnik wzi±³ aktywny udzia³, a jego wypowiedzi zosta³y odnotowane przez SB. AIPN, 0248/134, t. 4, Za³±cznik do informacji dziennej MSW z 26 wrze¶nia 1988 r., s. 240.
Prawdopodobnie chodzi o inny kana³ komunikacyjny wykorzystywany przez GO "Wis³a".